به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «گلستان ما»، آیین یلدا بیش از یک گردهمایی ساده، جلوه‌ای از شکرگزاری، حفظ میراث فرهنگی و ترویج آموزه‌های اخلاقی است که نسل به نسل منتقل شده است برای واکاوی عمیق‌تر این سنت‌ها با موسی جرجانی، نویسنده و پژوهشگر برجسته ترکمن به گفتگو نشستیم.

آداب سنتی یلدا در قوم ترکمن شکرگزاری در سایه بلندترین شب

یلدا، صرف نظر از نام و جلوه‌های متفاوت فرهنگی‌اش در مناطق مختلف ایران، در میان ترکمن‌ها همواره با شور و نشاط خاصی همراه بوده است موسی جرجانی در این باره می‌گوید: یلدا برای ما ترکمن‌ها، شبِ جمع شدن و سر کردن تاریکی با نور معرفت و صمیمیت است.

وی می‌افزاید: طولانی بودن شب، فرصتی است برای کنار هم بودن، حرف زدن، و انتقال قصه‌ها و باورهای نیک نسل به نسل است.  

این پژوهشگر ترکمن توضیح داد: دورهمی‌های شب یلدا در فرهنگ ترکمنی، اغلب از غروب آغاز شده و تا سپیده‌دم ادامه می‌یابد محور اصلی این دورهمی‌ها «سفره شکرگزاری» است.  

جرجانی در توصیف این سفره می‌افزاید: در شب یلدا، رسم است که خانواده هر آنچه در طول سال برایش زحمت کشیده و توانسته تهیه کند، بر سفره می‌آورد این سفره، مظهر قناعت و شکر نعمت است مهم نیست سفره چقدر پر یا خالی باشد؛ مهم این است که با چه نیتی پهن شده باشد.

وی با اشاره به اینکه بر این سفره، خوراکی‌های سنتی ترکمنی جایگاه ویژه‌ای دارند، می‌گوید: نان‌های محلی، انواع شیرینی‌های خانگی که غالباً با مواد اولیه ساده و طبیعی تهیه می‌شوند، در کنار میوه‌های فصل مانند هندوانه و انار، زینت‌بخش محفل هستند.  

جرجانی ادامه می‌دهد: اما عنصر کلیدی این شب، قصه‌گویی بزرگان خانواده است پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها، راویان اصلی تاریخ شفاهی و آموزه‌های اخلاقی هستند قصه‌هایی که روایت می‌شوند، همیشه باید به خیر و خوشی ختم شوند تا تأثیر روانی مثبتی بر کودکان بگذارند و آنان را با امید به آینده‌ای روشن پرورش دهند.

مختومقلی فراغی شاعر وحدت و قناعت بر سفره یلدا

این نویسنده ترکمن می‌گوید: یکی از برجسته‌ترین وجوه متمایزکننده شب یلدا در میان ترکمن‌ها، حضور پررنگ اشعار «مختوم قلی فراغی»، عارف، شاعر و فیلسوف بزرگ ترکمن است این سنت، یلدا را از یک جشن صرف، به یک محفل تعلیمی و عرفانی تبدیل می‌کند.

جرجانی بر اهمیت این شاعر ترکمن تأکید می‌کند و می‌افزاید: مختومقلی فراغی نه فقط شاعر ما، بلکه شاعر انسانیت و اخلاق است اشعار ایشان ریشه در حکمت الهی دارد؛ جملات ناب برگرفته از قرآن کریم و احادیث نبوی است خواندن دیوان او در شب یلدا، یادآور پیوندمان با مبانی دینی و اخلاقی است.

این پژوهشگر ترکمن توضیح می‌دهد: پیام اصلی اشعار مختومقلی، که در این شب قرائت می‌شود، بر سه محور اساسی یگانگی (وحدت)، دوستی و انسانیت و شکرگزاری استوار است.

جرجانی توضیح می‌دهد: شعر مختومقلی همه را به اتحاد و دوری از تفرقه دعوت می‌کند او بر اهمیت زندگی پاکیزه و انسانی تأکید دارد مهم‌تر از همه، پیام کلیدی اشعار او در شب یلدا، تمرین عملی قناعت است باید یاد خدا را در دل زنده نگه داریم، بابت آنچه داریم شکرگزار باشیم، و در برابر آنچه نداریم، صبر پیشه کنیم این درس، برای زندگی امروزی ما بسیار حیاتی است.

درس عبرت دنیا و باقیات الصالحات

بخش دیگری از شب‌نشینی‌های یلدا، به تأمل در باب فانی بودن دنیا و اهمیت کارهای نیک اختصاص دارد. موسی جرجانی با اشاره به ارتباط این شب با گذر زمان و ورود به فصل سرد، به بحث «باقیات الصالحات» (اعمال نیک ماندگار) می‌پردازد.

این پژوهشگر ترکمن می‌گوید: وقتی شب طولانی می‌شود و به تاریکی می‌رسیم، ناخودآگاه به پایان‌ها فکر می‌کنیم در این شب، توصیه می‌شود که به گورستان‌ها، یا به یاد کسانی که سفر آخرت را کرده‌اند، فکر کنیم.  
جرجانی ادامه می‌دهد: دنیا فانی است، مال و مقام، همه می‌روند تنها چیزی که باقی می‌ماند، تأثیر مثبتی است که بر زندگی دیگران گذاشته‌ایم.

وی در ادامه تأکید می‌کند: یک فرد باید در طول زندگی‌اش یار و یاور نیازمندان، غم‌خوار دوستان، و نیروی مثبت در جامعه باشد این نوع از زندگی، همان «باقیات الصالحات» است که در شب یلدا یادآوری می‌شود تا انگیزه عمل نیکو را در افراد تقویت کند.

تداوم سنت‌ها در نسل جدید/ ریشه‌هایی که نمی‌خشکند

پرسش اساسی در مورد بسیاری از آیین‌های سنتی، چگونگی انتقال آن‌ها به نسل‌های پس از مدرنیته است موسی جرجانی با خوش‌بینی به آینده این سنت‌ها می‌نگرد و می‌گوید: خوشبختانه، سنت‌های ما ریشه‌های عمیقی در خانواده‌ها دارند نسل جوان ترکمن، با وجود تأثیرات جهانی، به دنبال بزرگان خود هستند.

وی معتقد است که حضور فیزیکی در دورهمی‌ها و دیدن شور و شوق والدین و پدربزرگ‌ها در برپایی مراسم، قوی‌ترین ابزار انتقال فرهنگ است.

این پژوهشگر ترکمن اضافه می‌کند: وقتی جوان می‌بیند که چگونه با وجود کمبودها، دور هم جمع می‌شوند و با خواندن اشعار مختومقلی، روح خود را تغذیه می‌کنند، خودبه‌خود این آداب را می‌پذیرد. سنت‌ها، به ویژه آن‌هایی که با مفاهیم اخلاقی و عرفانی گره خورده‌اند، هرگز از بین نمی‌روند؛ بلکه شکل و بستر ارائه‌شان ممکن است تغییر کند.

پیوند یلدا با تولید داخلی و فرهنگ قناعت

در شرایط کنونی اقتصادی، شب یلدا فرصتی برای تأمل در باب مصرف‌گرایی نیز هست جرجانی معتقد است که جشن یلدا در فرهنگ ترکمنی از ابتدا با تفکر قناعت عجین بوده است.

این پژوهشگر ترکمن می‌گوید: یلدا باید بهانه‌ای برای حمایت از تولید داخلی باشد از صنایع دستی ترکمنی گرفته تا محصولات کشاورزی مانند انار، آجیل و هندوانه که در منطقه تولید می‌شود اما این حمایت نباید به اسراف منجر شود یادمان باشد که فرهنگ ما، فرهنگ قناعت است.

جرجانی به یکی از اصول پایه‌ای زندگی ترکمنی اشاره می‌کند: باید مراقب باشیم که پایمان را از گلیم‌مان درازتر نکنیم یعنی باید متناسب با توانایی و دارایی خود جشن بگیریم و شکرگزار باشیم مصرف‌گرایی افراطی، در تضاد با پیام اصلی یلدا یعنی شکرگزاری است.

این پژوهشگر ترکمن به یکی از زیباترین آرزوهایی که ترکمن‌ها در دیدارها به یکدیگر می‌کنند اشاره می‌کند و می‌افزاید: ضرب‌المثل معروف ما «تویی دور» است این جمله به معنای آرزوی شادی، عروسی و خیر و برکت در دیدار بعدی است.

جرجانی می‌گوید: این آرزوهای نیک که در شب یلدا تقویت می‌شوند، نمادی از امید و نشاط همیشگی در فرهنگ ما هستند؛ امیدی که بر پایه قناعت و یاد خداوند استوار است.

انتهای خبر/